Nα αντιστρέψει οριστικά την πορεία προς τον μαρασμό και την καταστροφή του Εθνικού Κήπου επιχειρεί ο Δήμος Αθηναίων με ένα φιλόδοξο σχέδιο αποκατάστασης. Το όλο έργο φέρει τον τίτλο «Αναβάθμιση Υποδομών Εθνικού Κήπου», ο προϋπολογισμός του είναι 1.850.000 ευρώ και χρηματοδοτείται εξ ολοκλήρου από ευρωπαϊκούς πόρους. Σε ένα πρότερο στάδιο το ίδιο έργο είχε δημοπρατηθεί το 2018 για 4,2 εκατ. ευρώ. Εκτοτε μεσολάβησε η συνήθης γραφειοκρατική περιπέτεια, η οποία, μαζί με άλλα κωλύματα που εμφανίστηκαν καθ’ όδόν, διήρκεσε περίπου δύο χρόνια. Πλέον όμως ο Δήμος Αθηναίων έχει «καθαρίσει τον δρόμο» ώστε να αρχίσει άμεσα να καθαρίζει και τον πλέον εμβληματικό, ιστορικό και από πολλές απόψεις ιδιαίτερο δημόσιο κήπο της πρωτεύουσας.
Με σημείο τερματισμού τα μέσα του 2022, προβλέπεται ότι θα ανακατασκευαστούν όλοι οι διάδρομοι στους οποίους κινούνται οι πεζοί επισκέπτες του Κήπου. Θα τοποθετηθούν νέα δάπεδα ασφαλείας στην παιδική χαρά, θα συμπληρωθεί ο «αστικός εξοπλισμός» (καθιστικά, παγκάκια, δοχεία απορριμμάτων κ.λπ). Εγκαθίσταται νέο σύστημα σήμανσης με χρήση πινακίδων, χαρτών και διαγραμμάτων για την ασφαλή και άνετη περιήγηση. Με έργα φυτοτεχνικής διαμόρφωσης, σχεδόν σε ολόκληρη την έκταση του Εθνικού Κήπου, θα αποκατασταθούν τα παρτέρια. Σε κάποια σημεία θα γίνει εδαφοκάλυψη με οφιοπώγωνα (ένα είδος γρασιδιού ψηλότερου από το σύνηθες) και σε κάποια άλλα με χλοοτάπητα. Για τα παρτέρια έχουν επιλεγεί εποχιακά, πολυετή ποώδη και ριζωματώδη φυτά καθώς και προπαρασκευασμένος χλοοτάπητας. Βεβαίως, προηγουμένως θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες επισκευής και διεύρυνσης στο παραδοσιακό σύστημα άρδευσης. Επίσης, θα γίνει συντήρηση των λιμνών όπως και της ξύλινης γέφυρας, ενώ θα κατασκευαστεί καινούρια μεταλλική περίφραξη στη ζωολογική συλλογή -τον μίνι ζωολογικό κήπο– με τα χαρακτηριστικά μεταλλικά κλουβιά για τα πτηνά. Παράλληλα, θα ανακατασκευαστούν όλα τα μεταλλικά κιγκλιδώματα των παρτεριών, καθώς και τα φυλάκια εισόδου. Στα έργα περιλαμβάνεται και η εγκατάσταση διακριτικού φωτισμού του περιβάλλοντος χώρου, στο πλαίσιο της απαραίτητης αποκατάστασης ηλεκτρολογικών και μηχανολογικών μέσων.
Επιστροφή στις ρίζες
Πιο αναλυτικά, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα μονοπάτια, ως το κατεξοχήν κοινόχρηστο στοιχείο του Εθνικού Κήπου. Παρά το αναλογικά μικρό του μέγεθος (154 στρέμματα), ο Εθνικός Κήπος διαθέτει ένα δίκτυο μονοπατιών συνολικού μήκους 7 χιλιομέτρων. Το πλάτος των διαδρόμων κυμαίνεται μεταξύ 3 και 5 μέτρων. Σαν επιβίωση της αρχαίας, χέρσας τοποθεσίας, τα μονοπάτια που χρησιμοποιούν καθημερινά και επί αιώνες οι διερχόμενοι είναι κατασκευασμένα από φυσικά υλικά, με τα συστατικά της υπάρχουσας φυτικής γης, χαλίκι και άμμο.
Ωστόσο, το μείγμα αυτό χαρακτηρίζεται από έντονη υδατοπερατότητα, κάτι που επηρεάζει αρνητικά το υπέδαφος. Γι’ αυτό, άλλωστε, σε κάποια σημεία του, όπως το βόρειο κομμάτι (προς τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας), καθώς και σε σημεία με αυξημένες κλίσεις, στο οδόστρωμα των μονοπατιών παρατηρούνται σημαντικές φθορές και αλλοιώσεις, κυρίως εξαιτίας της διάβρωσης. Για τη θεραπεία αυτού του προβλήματος, για την ανακατασκευή των μονοπατιών δηλαδή, θα χρησιμοποιηθεί σταθεροποιημένο χωμάτινο δάπεδο, σε μια προσπάθεια επαναφοράς των διαδρόμων στην αρχική τους μορφή. Σύμφωνα με τη μελέτη του Δήμου Αθηναίων, το φυσικό ανάγλυφο και η υφή των έως τώρα χρησιμοποιούμενων υλικών θα διατηρηθούν στο ακέραιο, εφόσον η παράλληλη χρήση σύγχρονων υλικών θα διασφαλίσει τη σταθεροποίηση του χώματος χωρίς να επιβαρύνει ουσιαστικά ή και αισθητικά τα μονοπάτια.
Κάτω από τα μονοπάτια, όμως, η κατάσταση του αρδευτικού συστήματος διαδραματίζει κρίσιμης σημασίας ρόλο, ακόμη και για τη διατήρηση του μικροκλίματος στον Εθνικό Κήπο, χάρη στο οποίο επιβιώνουν εκατοντάδες είδη φυτών. Το κύκλωμα άρδευσης, αν και ελάχιστα αντιληπτό, αποτελείται από ένα εξαιρετικά σύνθετο σύστημα με υδραγωγούς, αυλάκια, πηγάδια, τάφρους και φρεάτια. Παραμένει σχεδόν απαράλλαχτο από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν με την έμπνευση και υπό την επισταμένη επίβλεψη της βασίλισσας Αμαλίας δημιουργήθηκε ο Κήπος.
Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του παμπάλαιου δικτύου ποτίσματος λειτουργεί κανονικά έως σήμερα, καθώς ο σχεδιασμός του βασίζεται στις παραδοσιακές μεθόδους της αραβικής γεωργίας, όπου αξιοποιείται η κλίση του εδάφους ώστε το νερό να διοχετεύεται με φυσικό τρόπο σε καθένα από τα 133 επιμέρους φυτεμένα διαμερίσματα του Κήπου. Ισως, όμως, ακόμη πιο αξιοπερίεργο είναι ότι, κατά το πλείστον, το διαθέσιμο νερό του Εθνικού Κήπου προέρχεται από το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο, μια κατασκευή του 540 π.Χ. Αυτό πλέον ενισχύεται από τέσσερις γεωτρήσεις και ένα πηγάδι εντός του χώρου, αλλά το αρχαίο υδραγωγείο παραμένει η κεντρική ζωοδόχος πηγή.
Ο Κήπος δεν θα κλείσει
Η χλωρίδα του Εθνικού Κήπου είναι πλούσια και σε μια αναλογία που αγγίζει τα 4/5 είναι εξωτικής προέλευσης. Την απαρτίζουν περισσότερα από 500 είδη φυτών, εκ των οποίων τα 100 είναι δέντρα. Ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, οι ανάγκες ποτίσματος όλων αυτών των φυτών είναι αυξημένες, γι’ αυτό ο δήμος σχεδιάζει να ενισχύσει το αντλιοστάσιο και να επεκτείνει τις υπόγειες σωληνώσεις προκειμένου να συμπληρώσει το υπέργειο σύστημα άρδευσης των παρτεριών. Το νέο δίκτυο άρδευσης θα έχει τη δυνατότητα να υποστηρίξει την ταυτόχρονη λειτουργία πυροσβεστικών κρουνών, φωλεών κ.λπ.
Σε ό,τι αφορά στον φωτισμό, οι παραδοσιακοί και διατηρητέοι φανοστάτες θα ενισχυθούν και θα λειτουργούν σαν φωτισμός ασφαλείας στις βασικές διαδρομές των επισκεπτών. Επιπλέον, όμως, θα εγκατασταθεί νέο δίκτυο ηλεκτροδότησης, εφόσον το υπάρχον έχει κριθεί ως ανεπαρκές. Επίσης, οι υφιστάμενες αντλίες θα αντικατασταθούν με καινούριο εξοπλισμό προκειμένου να καλύπτουν τις λειτουργίες του Εθνικού Κήπου, ενώ θα εγκατασταθεί και νέα γεννήτρια για την υποστήριξη των αντλητικών συστημάτων, στην περίπτωση διακοπής ρεύματος.
Γενικότερα, από τους υπεύθυνους του δήμου υπογραμμίζεται ότι η παρέμβαση στον Εθνικό Κήπο θα εκτελεστεί με εργασίες ανά τμήματα, έτσι ώστε να παραμείνει χωρίς καμία διακοπή ανοιχτός και διαθέσιμος στο κοινό. Η προσωρινή περίφραξη θα οριοθετεί το εκάστοτε τμήμα όπου θα γίνονται τα έργα, ενώ παράλληλα λαμβάνονται μέτρα για τη μείωση του θορύβου και της σκόνης, με συνεχή παροχή νερού μέσω του αρδευτικού δικτύου.
Ο πάλαι ποτέ «Βασιλικός»
Ο δήμαρχος Αθηναίων, Κώστας Μπακογιάννης, χαιρετίζει το σχέδιο αναμόρφωσης του Εθνικού Κήπου δηλώνοντας ότι «ήρθε η στιγμή, έπειτα από πολλά χρόνια εγκατάλειψης, να ξυπνήσουμε το μεγαλείο του Εθνικού Κήπου, ενός χώρου που αφήνει το αποτύπωμά του στην Ιστορία και τον πολιτισμό, όχι μόνο της Αθήνας αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας.
Στην ουσία, αυτό που γίνεται σήμερα με το πλέγμα των παρεμβάσεών μας, είναι η προσπάθεια να ανασύρουμε την κληρονομιά που μας έχει αφήσει ο Εθνικός Κήπος, να την αναδείξουμε και να την κληροδοτήσουμε με τη σειρά μας στις επόμενες γενιές. Κληρονομιά που αποκτά ανεκτίμητη αξία, από τις μνήμες της κυριακάτικης οικογενειακής βόλτας, μέχρι την περιγραφή του Χένρι Μίλερ: το πάρκο παραμένει στη μνήμη μου όσο κανένα άλλο από όσα έχω επισκεφτεί στη ζωή μου. Η πεμπτουσία ενός πάρκου είναι όπως όταν κάποιος κοιτά ένα πίνακα ή ονειρεύεται να βρίσκεται σε έναν τόπο που όμως δεν μπορεί ποτέ να πάει. Αυτό τον πίνακα ζωγραφίζουμε από την αρχή».
Η κληρονομιά στην οποία αναφέρεται ο Κώστας Μπακογιάννης είναι ένα από τα πιο σημαντικά συστατικά της υπόστασης του Εθνικού Κήπου ως σημείου αναφοράς του αθηναϊκού τοπίου.
Οι ιστορικές ρίζες του φτάνουν έως το 600 π.Χ., καθώς περίπου στο ίδιο σημείο βρισκόταν το ιερό άλσος του Λυκείου Απόλλωνα, με ένα από τα τρία σχολεία εκείνης της εποχής στην Αθήνα. To 86 π.Χ. ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας αποψίλωσε το άλσος για να χρησιμοποιήσει την ξυλεία στην κατασκευή πολιορκητικών μηχανών, αλλά το 200 μ.Χ. ένας άλλος Ρωμαίος, ο Αδριανός, αξιοποίησε τον χώρο, επιτρέποντας σε επιφανείς αξιωματούχους του να κτίσουν πολυτελείς κατοικίες. Μάλιστα, υπολείμματα από το μωσαϊκό μιας από αυτές τις ρωμαϊκές βίλες σώζεται έως σήμερα εντός του Εθνικού Κήπου.
Μετά από τους Ρωμαίους θα ακολουθήσει μακραίωνη εγκατάλειψη έως ότου επί Οθωνος, στα μετεπαναστατικά χρόνια, ο κήπος θα δημιουργηθεί σε μια πρόδρομη της σημερινής του μορφής, αρχικά ως προαύλιος χώρος για το ανάκτορο – δηλαδή τη νυν έδρα της Βουλής των Ελλήνων.
Ο Βασιλικός Κήπος όπως θα γινόταν γνωστός, ακόμη και μετά το 1927, όταν μετονομάστηκε σε «Εθνικός», είναι κατά βάση έργο της βασίλισσας Αμαλίας. Ο πρώτος σχεδιαστής του, γύρω στο 1839, ήταν ένας Γάλλος αρχιτέκτων ο οποίος θεωρούνταν αυθεντία στη διαρρύθμιση κήπων και πάρκων τύπου μπαρόκ, που ονομαζόταν Φρανσουά-Λουί Μπαρό και ήταν τόσο περιζήτητος ώστε μετά από την Αθήνα κλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου επιμελήθηκε το περίφημο Ντολμά Μπαχτσέ.
Για την υλοποίηση του σχεδίου, το 1839, το ελληνικό ιστιοφόρο «Φοίνιξ» παρέλαβε από το λιμάνι της Γένοβας 15.000 φυτά προερχόμενα από κήπους του Μιλάνου και τα μετέφερε στον Πειραιά. Δέντρα, θάμνοι, πόες κ.λπ. φυτεύτηκαν σε μια ζώνη περίπου 30 στρεμμάτων, στην πίσω πλευρά του ανακτόρου (Βουλή) και προς τον λόφο του Αρδηττού. Για την Αθήνα, ή μάλλον για την Ελλάδα της περιόδου εκείνης, το γεγονός ήταν κοσμοϊστορικό: ποτέ πριν δεν είχε δημιουργηθεί επί τούτου ένα πάρκο -και δη στα πρότυπα της προηγμένης Δύσης- όπως αυτό του Μονάχου, το οποίο και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης.
Χάρη στην αγάπη και τη φροντίδα της Αμαλίας, ο Κήπος εμπλουτιζόταν διαρκώς και επεκτεινόταν. Το 1842, η 24χρονη τότε βασίλισσα φύτεψε με το χέρι της, με σπόρους τους οποίους είχε φέρει η ίδια από την Αμερική, τους φοίνικες, τα πανύψηλα δέντρα που υπάρχουν ακόμη κατά μήκος της λεωφόρου Αμαλίας. Οταν το μέσο ημερομίσθιο ήταν 2,5 δραχμές, σχεδόν όσο και καθένα από τα σπάνια φυτά που άρεσαν στη βασίλισσα. Για τη συντήρησή τους απασχολούσε τουλάχιστον 50 κηπουρούς, οι οποίοι ήταν και οι μόνοι κοινοί θνητοί με δικαίωμα εισόδου στον Βασιλικό Κήπο. Μετά την έξωση του Οθωνα και της Αμαλίας, το 1862, ο Κήπος σταδιακά έπαψε να θεωρείται κτήμα του εκάστοτε άνακτα. Παραδόξως, όμως, δεν αναβαπτίστηκε σε «Αττικός», «Αθηναϊκός» ή κάτι παρόμοιο, όπως ίσως θα του ταίριαζε, αλλά «Εθνικός».
