Επηρεασμένοι από τα λίγα παραπανίσια κιλά και πιθανότατα την πρεσβυωπία που έρχεται ως κεραυνός εν αιθρία, οι περισσότεροι από μας νομίζουμε ότι η ζωή μας έχει πάρει την «κάτω βόλτα» όταν μπαίνουμε στην πέμπτη δεκαετία του βίου μας. Οι επιστήμονες όμως δεν συμφωνούν μαζί μας: μακράν του να είναι εισαγωγή στο γήρας, η μέση ηλικία αποτελεί απλώς ένα… επόμενο αναπτυξιακό στάδιο και συγχρόνως το τεράστιο προνόμιο που μας χάρισε η εξέλιξη.
Επισημαίνουν ότι είμαστε ίσως το μοναδικό είδος που απολαμβάνει τουλάχιστον δύο (και συχνότερα τρεις) δεκαετίες υγιούς διαβίωσης μετά το πέρας της αναπαραγωγικής ηλικίας. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, σοφότεροι από τις εμπειρίες μας, λειτουργούμε ως φορείς πολιτισμού: παρέχουμε οικονομική και πνευματική στήριξη στους νεοτέρους, ενώ παράλληλα μεταλαμπαδεύουμε σε αυτούς τις γνώσεις μας και την κουλτούρα μας. Ούτε λίγο ούτε πολύ, οι ειδικοί θεωρούν ότι χωρίς τη μέση ηλικία το ανθρώπινο είδος όχι μόνο δεν θα ήταν αυτό που ξέρουμε σήμερα αλλά μπορεί και να είχε εξαφανιστεί!
Ως σαρανταδυάχρονος άνδρας που γεννήθηκε στη Βρετανία στα τέλη της δεκαετίας του ‘60, μπορώ να ευελπιστώ ότι έχω ακόμη να ζήσω 38 χρόνια. Με άλλα λόγια, δεν μπορώ να υποστηρίξω ότι είμαι νέος. Είμαι, χωρίς αμφιβολία, μεσήλικος.
Για κάποιους ανθρώπους αυτό είναι μια συνειδητοποίηση η οποία προκαλεί κατάθλιψη. Τείνουμε να υποβαθμίζουμε την πέμπτη και την έκτη δεκαετία ως αρνητικά κεφάλαια της ζωής μας – ίσως ακόμη και ως αιτία για κρίση. Αλλά δεν υπάρχει κανείς λόγος να συμβαίνουν όλα αυτά. Εφτασε ο καιρός να αλλάξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τη μέση ηλικία.
Αυτή η αλλαγή θεώρησης έχει επέλθει χάρη σε πρόσφατα επιστημονικά ευρήματα τα οποία δείχνουν πόσο σημαντική είναι η μέση ηλικία για τον καθέναν από εμάς αλλά και πόσο σημαντική υπήρξε για την επιτυχία του είδους μας. Η μέση ηλικία δεν είναι μόνο ρυτίδες και ανησυχίες. Δεν είναι εισαγωγή στα γηρατειά. Πρόκειται για ένα αρχαίο, ζωτικής σημασίας επεισόδιο στην ανθρώπινη ζωή, προγραμματισμένο από τη φυσική επιλογή – ένα εξαιρετικό χαρακτηριστικό ενός εξαιρετικού είδους.
Συγκρινόμενοι με τα άλλα είδη οι άνθρωποι διαθέτουμε ένα ασυνήθιστο μοτίβο ζωής. Μας παίρνει πολύ καιρό να μεγαλώσουμε, ζούμε πολύ περισσότερο και ως επί το πλείστον σταματούμε να αναπαραγόμαστε κάπου στο μέσον της ζωής μας. Μερικά είδη διαθέτουν κάποια στοιχεία του δικού μας μοτίβου ζωής, αλλά μόνο ο άνθρωπος έχει πετύχει να αλλάξει τη ζωή του τόσο δραματικά. Η αλλαγή οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εξέλιξη της μέσης ηλικίας, η οποία προσθέτει δύο υγιείς δεκαετίες από τότε που τα μωρά σταματούν να εμφανίζονται – δύο δεκαετίες τις οποίες τα περισσότερα άλλα ζώα δεν διαθέτουν.
Μια σημαντική ένδειξη ότι η μέση ηλικία δεν αποτελεί την αρχή μιας κατηφορικής διαδρομής είναι ότι δεν διαθέτει τα στοιχεία μιας γενικευμένης παθητικής έκπτωσης. Τα περισσότερα συστήματα του οργανισμού εκπίπτουν ελάχιστα κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου της ζωής μας. Αυτά τα οποία εκπίπτουν το κάνουν με πολύ συγκεκριμένους τρόπους, οι οποίοι σπάνια υφίστανται σε άλλους οργανισμούς και συχνά είναι πολύ απότομοι.
Π.χ., η ικανότητά μας να εστιάσουμε σε αντικείμενα που βρίσκονται κοντά μας εκπίπτει με πολύ προβλέψιμο τρόπο: η πρεσβυωπία είναι σπάνια στα 35 και καθολική στα 50. Η ελαστικότητα του δέρματος μειώνεται χωρίς εξαίρεση και συχνά με εκπληκτικά απότομο τρόπο στην αρχή της μέσης ηλικίας. Το μοτίβο της εναπόθεσης λίπους μεταβάλλεται με προβλέψιμο στερεότυπο τρόπο. Αλλα συστήματα – με σημαντικό παράδειγμα τη νόηση – μεταβάλλονται ελάχιστα.
Καθεμιά από αυτές τις μεταβολές μπορεί να εξηγηθεί με εξελικτικούς όρους. Εν γένει, έχει νόημα η επένδυση στην αποκατάσταση και στη διατήρηση ενός οργανισμικού συστήματος το οποίο επιφέρει ένα άμεσο πλεονέκτημα – ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τη μεταφορά των γονιδίων μας στην επόμενη γενιά. Καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν δεν χρειάζονται εξαιρετική όραση ούτε ένα αψεγάδιαστο δέρμα για την έλξη συντρόφου. Χρειάζονται ωστόσο τον εγκέφαλό τους, πράγμα το οποίο εξηγεί γιατί επενδύουμε ισχυρά σε αυτόν καθ’ όλη τη διάρκεια της μέσης ηλικίας.
Οσο για το λίπος, αυτή την εξαιρετικά αποτελεσματική αποθήκη ενέργειας η οποία διέσωσε τις ζωές πολλών από τους προγόνους μας, ο ρόλος του μεταβάλλεται όταν δεν χρειαζόμαστε πια να παράξουμε απογόνους, ιδιαίτερα μεταξύ των γυναικών. Καθώς τα χρόνια περνούν, όλο και λιγότερο λίπος εναποτίθεται στις αποθήκες που είναι έτοιμες να ανταποκριθούν στις ανάγκες της αναπαραγωγής (όπως το στήθος, οι μηροί και οι γλουτοί) ή κάτω από το δέρμα όπου δίνει την εντύπωση λείας νεανικής εμφάνισης.
Οταν η περίοδος της αναπαραγωγής έχει παρέλθει, το λίπος εναποτίθεται σε μεγαλύτερες ποσότητες και περισσότερο κεντρικά, όπου είναι ευκολότερο να μεταφέρεται. Με αυτόν τον τρόπο, αν έλθουν δύσκολοι καιροί, μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε για τη δική μας επιβίωση και έτσι να απελευθερώσουμε τροφικές πηγές για τους νεότερους συγγενείς μας.
Οι παραπάνω αλλαγές καταδεικνύουν ότι η μέση ηλικία είναι μια ελεγχόμενη προγραμματισμένη διαδικασία – μια διαδικασία ανάπτυξης και όχι έκπτωσης.
Οταν αναφερόμαστε στην ανθρώπινη ανάπτυξη, σκεφτόμαστε συνήθως την ανάπτυξη ενός εμβρύου ή την ενηλικίωση. Ωστόσο, η ανάπτυξη (και οι γενετικές διεργασίες που την ελέγχουν) δεν σταματά όταν φτάσουμε στην εφηβεία ή περάσουμε το κατώφλι της τρίτης δεκαετίας της ζωής μας. Η λεπτομερώς ενορχηστρωμένη μετάβαση στη μέση ηλικία είναι ένα εξίσου σημαντικό στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης κατά τη διάρκεια του οποίου όλοι μας παίρνουμε μια άλλη νέα μορφή.
Αυτή η νέα μορφή είναι η πλέον αξιοσημείωτη από όλες. Πρόκειται για μια εξελικτική καινοτομία μοναδική για τους ανθρώπους – μια προσαρμοσμένη, υγιή, ενεργειακά αποτελεσματική φάση ζωής η οποία έθεσε τις βάσεις για την επιτυχία του είδους μας.
Πράγματι οι πολλαπλοί ρόλοι των ατόμων μέσης ηλικίας στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι τόσο πολύπλοκοι και αλληλένδετοι ώστε θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως πρόκειται για τα πλέον εντυπωσιακά όντα που έχει παραγάγει η εξέλιξη.
Η άποψη ότι η μέση ηλικία είναι εξελικτικό προϊόν αντιμετωπίζει μια προφανή αντίρρηση. Για να εξελιχθεί οποιοδήποτε γενετικό χαρακτηριστικό θα πρέπει η φυσική επιλογή να δράσει σε αυτό για πολλές γενιές. Ωστόσο, θεωρούμε ότι η προϊστορική ζωή μας ήταν βίαιη και μικρής διάρκειας. Αν όμως πολύ λίγοι από τους προγόνους μας έφταναν ως την ηλικία των 40 ετών, πώς θα μπορούσαν να εξελιχθούν και να επιλεγούν χαρακτηριστικά της μέσης ηλικίας όπως η κεντρική εναπόθεση λίπους;
Πρόκειται περί λανθασμένης θεώρησης! Παρά το γεγονός ότι το προσδόκιμο επιβίωσης ήταν όντως πολύ χαμηλό, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Homo sapiens σπάνια έφτανε τα 40 κατά τη διάρκεια των τελευταίων 100.000 ετών.
Το μέσο προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση μπορεί να είναι παραπλανητικός δείκτης: αν η παιδική θνησιμότητα είναι μεγάλη, τότε ο μέσος όρος του προσδόκιμου επιβίωσης μειώνεται δραματικά, ακόμη και αν οι άνθρωποι που επιτυγχάνουν να φτάσουν στην ενηλικίωση έχουν στη συνέχεια καλές πιθανότητες να ζήσουν μια μακρά υγιή ζωή.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι η ζωή δεν ήταν βίαιη ή μικρής διάρκειας κατά καιρούς, ιδιαίτερα μετά τη μετάβαση στη γεωργία κάποια στιγμή μεταξύ 12.000 και 8.000 χρόνια πριν. Με εξαίρεση όμως αυτή τη χρονική περίοδο, κατά τη διάρκεια της οποίας η μακροβιότητα των ανθρώπων μειώθηκε, οι αποδείξεις από σκελετικά ευρήματα υποστηρίζουν ότι οι πρόγονοί μας συχνά έφταναν και ξεπερνούσαν τη μέση ηλικία. Σίγουρα, πάντως, τη φτάνουν και την ξεπερνούν σημερινοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες.
Η πιθανότατη ύπαρξη πολλών προϊστορικών μεσηλίκων σημαίνει ότι η φυσική επιλογή είχε επαρκές υλικό επάνω στο οποίο να δράσει.
Τα άτομα με τα χρήσιμα χαρακτηριστικά θα πρέπει να ήταν επιτυχέστερα στην ανατροφή των παιδιών τους ως την αναπαραγωγική ηλικία και να ήταν παρόντα για να βοηθούν με την ανατροφή και των εγγονιών τους. Ετσι θα εξασφάλιζαν το πέρασμα των εν λόγω χαρακτηριστικών στους απογόνους τους. Με άλλα λόγια, η μέση ηλικία αποτελεί όντως προϊόν χιλιάδων χρόνων φυσικής επιλογής.
Αλλά γιατί εξελίχθηκε με τον τρόπο που εξελίχθηκε; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι αναπόσπαστα δεμένη με την ιδιάζουσα φύση των ανθρώπων. Από την προϊστορία ως σήμερα, η ανθρώπινη επιβίωση είναι εντελώς εξαρτημένη από την ανάπτυξη και εκμάθηση τρόπων συλλογής σπάνιων και πολύτιμων πόρων.
Οι άνθρωποι συνεργάζονται, σχεδιάζουν και καινοτομούν προκειμένου να εξάγουν από το περιβάλλον τους αυτό που έχουν ανάγκη – είτε πρόκειται για ρίζες προς βρώση, υλικά ένδυσης ή σπάνια μέταλλα για να επενδύσουν τις οθόνες αφής των έξυπνων κινητών τηλεφώνων τους. Διάγουμε μια ενεργειακά έντονη ζωή, πλούσια σε πληροφορία και βασισμένη στην επικοινωνία και ήταν η ανάπτυξη της μέσης ηλικίας που υποστήριξε αυτή τη διαβίωση.
Π.χ., οι κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών συχνά χρησιμοποιούν περίπλοκες και δύσκολες τεχνικές για την ανεύρεση και την επεξεργασία της τροφής. Υπάρχουν ενδείξεις που υποστηρίζουν ότι χρειάζονται δεκαετίες εκπαίδευσης για να αναπτύξει ένας κυνηγός-τροφοσυλλέκτης το μέγιστο των ικανοτήτων του στην ανακάλυψη και επεξεργασία της τροφής.
Η συλλογή ικανών ποσοτήτων θερμίδων είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία μιας ανθρώπινης κοινότητας, ειδικά επειδή τα νεότερα μέλη της καταναλώνουν πολλές από αυτές χωρίς να συμβάλουν στην απόκτησή τους. Ερευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά των ανθρώπων απαιτούν καταναλωτικές πηγές οι οποίες παρέχονται από περισσότερους των δύο ενηλίκων.
Π.χ., πρόσφατη έρευνα σε δύο φυλές κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Νότιας Αμερικής κατέδειξε ότι κάθε νέο ζευγάρι διαθέτει βοήθεια κατά μέσον όρο από 1,3 ενηλίκους που έχουν περάσει την αναπαραγωγική ηλικία. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι της μέσης ηλικίας μπορούν να θεωρηθούν μια ζωτικής σημασίας ανθρώπινη καινοτομία, μια προνομιούχος εκπαιδευμένη και με εμπειρία τάξη «υπερ-παρόχων» πάνω στους οποίους βασιζόμαστε όλοι οι υπόλοιποι.
Ενας άλλος ρόλος-κλειδί της μέσης ηλικίας είναι η διάδοση της πληροφορίας. Ολα τα ζώα κληρονομούν ένα σημαντικό ποσό πληροφορίας μέσω των γονιδίων τους, ενώ ορισμένα μαθαίνουν περισσότερα πράγματα καθώς μεγαλώνουν. Οι άνθρωποι έχουν αναγάγει αυτόν τον δεύτερο τρόπο μεταφοράς πληροφορίας σε ένα εντελώς νέο επίπεδο.
Γεννιόμαστε χωρίς να γνωρίζουμε τίποτε και χωρίς να είμαστε ικανοί να κάνουμε τίποτε. Ο καθένας από εμάς εξαρτάται από μια συνεχή πρόσληψη ικανοτήτων, γνώσεων και εθίμων – ενός πολιτισμού – απαραίτητων για την επιβίωσή μας. Και η κύρια οδός μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η μεταφορά πολιτισμού είναι οι μεσήλικοι που δείχνουν και λένε στα παιδιά τι να κάνουν, καθώς επίσης και στους νεαρούς ενηλίκους που κυνηγούν και συλλέγουν τροφές μαζί τους.
Αυτοί οι δύο ρόλοι των μεσήλικων ανθρώπων – των «υπερ-παρόχων» και των κύριων μεταφορέων πολιτισμού – συνεχίζουν να υφίστανται. Σε γραφεία, οικοδομές, γήπεδα ανά τον κόσμο βλέπουμε ανθρώπους μέσης ηλικίας να συμβουλεύουν και να καθοδηγούν νεότερα άτομα, ορισμένες δε φορές να τους δίνουν διαταγές. Οι μεσήλικοι μπορούν να κάνουν περισσότερα, κερδίζουν περισσότερα χρήματα και κυβερνούν τον κόσμο.
Ολα αυτά έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οπως θα ήταν αναμενόμενο για άτομα τα οποία είναι επιφορτισμένα με τη μετάδοση πολύπλοκων ικανοτήτων, οι μεσήλικοι δεν επιδεικνύουν δραματική διανοητική φθορά. Οι διανοητικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα είναι ανεπαίσθητες και αφορούν κυρίως την ταχύτητα της ανταπόκρισης.
Προκειμένου να ανταποκριθούν στους ρόλους τους οι μεσήλικοι δεν σκέπτονται κατ’ ανάγκην καλύτερα ή χειρότερα από τους νεότερους, σκέφτονται διαφορετικά. Πράγματι, μελέτες με τη βοήθεια λειτουργικής απεικόνισης κατέδειξαν ότι ορισμένες φορές οι μεσήλικοι χρησιμοποιούν διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου σε σχέση με τους νέους προκειμένου να φέρουν εις πέρας μια αποστολή. Αυτό σημαίνει πιθανόν ότι η φύση της σκέψης αλλάζει καθώς μεγαλώνουμε.
Ενα κεφαλαιώδους σημασίας χαρακτηριστικό της μέσης ηλικίας είναι τα πολλά χρόνια που απολαμβάνουμε υγιείς μετά το πέρας της αναπαραγωγικής περιόδου μας. Οι γυναίκες αποτελούν ένα ξεχωριστό είδος καθώς χάνουν την αναπαραγωγική ικανότητά τους στο μέσον του βίου τους. Πρακτικά όμως το ίδιο συμβαίνει και με τους άνδρες συντρόφους τους, εφ’ όσον επιλέγουν να παραμείνουν προσκολλημένοι στο έτερον ήμισυ. Σχεδόν σε κανένα άλλο είδος δεν συμβαίνει αυτό.
Τα πιθανά πλεονεκτήματα της εμμηνόπαυσης δεν είναι προφανή – στο κάτω-κάτω, η εξέλιξη ευνοεί τα άτομα που αφήνουν πολλούς απογόνους. Ωστόσο, από τις μελέτες των σπανίων περιπτώσεων εμμηνόπαυσης στη φύση (με κύριο παράδειγμα τις όρκες) προκύπτει ότι οι άνθρωποι ανήκουν σε μια μικρή ελίτ ειδών τα οποία απολαμβάνουν έναν μακρύ βίο που δεν μπορεί όλος να είναι αφιερωμένος στην αναπαραγωγή. Οπως και η πρεσβυωπία, η εμμηνόπαυση φαίνεται ότι είναι μια καλά ενορχηστρωμένη και ελεγχόμενη διαδικασία.
Πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι, μακράν του να είναι εκφυλιστική διαδικασία, η εμμηνόπαυση αποτελεί ένα σημαντικότατο μέρος του αναπτυξιακού προγράμματος της ζωής μας. Απελευθερώνει τις γυναίκες και τους συντρόφους τους από τις ατέλειωτες υποχρεώσεις της ανατροφής παιδιών και τους δίνει χρόνο για να κάνουν αυτό που οι μεσήλικοι κάνουν καλύτερα: να ζήσουν επί μακρόν και να κανακεύουν.
Δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ανυπομονούν να περάσουν στη μέση ηλικία. Ορισμένοι τη φοβούνται, άλλοι αστειεύονται. Ωστόσο, πρόσφατη πρόοδος σε πεδία όπως η παλαιοανθρωπολογία, η νευροεπιστήμη και η αναπαραγωγική βιολογία αποκαλύπτει την αλήθεια για αυτή την επί μακρόν παραμελημένη φάση της ανθρώπινης ζωής. Χωρίς την εξέλιξη της μέσης ηλικίας η ανθρώπινη ζωή όπως την ξέρουμε δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει.
Μία από τις πλέον εμμένουσες υποθέσεις σχετικά με τη μέση ηλικία είναι η λεγόμενη κρίση της μέσης ηλικίας. Συνήθως αφορά άνδρες εκεί γύρω στα σαράντα και κάτι. Λέγεται ότι περιλαμβάνει ψυχολογικές αναζητήσεις και αμφιβολίες σχετικά με την αυτοεκτίμησή τους, μια τάση να αναζητούν ανάρμοστες ρομαντικές περιπέτειες με πολύ νεότερες γυναίκες και μια παλινδρόμηση σε παιδικά ενδιαφέροντα και χόμπι όπως τα σπορ αυτοκίνητα. Ωστόσο η κρίση της μέσης ηλικίας ίσως και να μην υπάρχει, να μην είναι ένα αληθινό φαινόμενο.
Τίποτε από τα χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται στους σαραντάρηδες με την υποτιθέμενη κρίση ηλικίας δεν επαληθεύεται επιστημονικά. Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι οι άνδρες βιώνουν ψυχολογικά δράματα σε αυτή την περίοδο της ζωής τους ή ότι αυξάνεται τότε η επιθυμία για νεότερες γυναίκες ή ότι παλιμπαιδίζουν.
Για την ακρίβεια, οι σαραντάρηδες άνδρες δεν είναι διαφορετικοί από γυναίκες και άνδρες στα τριάντα τους ή στα πενήντα τους, και πολλοί ερευνητές πιστεύουν τώρα ότι η υπόθεση της κρίσης μέσης ηλικίας πρέπει να μπει στον κάλαθο των αχρήστων της ψυχολογίας.
